Olsztyn

Olsztyn noclegi to miasto na prawach powiatu oraz stolica województwa warmińsko-mazurskiego. Jest to także główny ośrodek gospodarczy, edukacyjny (uniwersytet) i kulturowy, węzeł komunikacyjny oraz siedziba władz samorządowych. Według danych Olsztyn posiada około 176 000 mieszkańców. Olsztyn noclegi tanio

Olsztyn kwatery tanio jest bardzo atrakcyjnym miastem dla turystów. Posiada cenne zabytki (m.in. Zamek, Katedrę, Wysoką Bramę, Stary Ratusz) oraz 15 jezior, w tym 13 o powierzchni powyżej 1 ha. Przez miasto Olsztyn przepływają rzeki: Łyna, Wadąg oraz Kortówka. Największe jezioro to Ukiel o powierzchni 412 ha. Na terenie miasta znajdują się dwa rezerwaty przyrody Mszar (powierzchnia: 4 ha) oraz Redykajny (powierzchnia 10 ha). Północna część Olsztyna zdominowana jest przez Las Miejski o powierzchni 1050 ha. W lesie wytyczono wiele szlaków pieszych i rowerowych. Olsztyn agroturystyka

Pierwsza strażnica drewniano-ziemna, zbudowana przez wójta warmińskiego Henryka von Luthera, stanęła w zakolu Łyny w 1334 r., celem ochrony przed napadami litewskimi. Na przełomie 1346/47 r. warmińska kapituła katedralna została właścicielką okolic Olsztyna. Po raz pierwszy Olsztyn jeszcze bez nazwy, jako „nova civitas” został wymieniony został w akcie lokacyjnym wsi Kieźliny, wystawionym przez kapitułę 31 grudnia 1348 r. W tym czasie od 1347 r. wznoszono już kapitulny zamek. Przywilej lokacyjny wystawiono we Fromborku, 31 października 1353 r., miasto otrzymało nazwę Allenstein. Zasadźcą miasta został Jan z Łajs. Miasto założono na prawie chełmińskim, rozlokowano je na 178 łanach, przywilej lokacyjny określił powinności nowego miasta wobec założycielki-kapituły. Szybko rozrastające się miasto, aktem z 4 maja 1378 r. rozszerzono w kierunku północno-wschodnim, ciąg murów obronnych zamknięto Bramą Górną. Obok niej do miasta prowadziły jeszcze bramy: Dolna i Młyńska oraz Furta Wodna, zlokalizowana w południowo-wschodnim narożu umocnień. Od zachodu fortyfikacje Olsztyna uzupełniały obwarowania zamkowe. Przed bramami, usytuowanymi na głównym ciągu komunikacyjnym wyrosły przedmieścia: Górne i Dolne. Do końca XIV w. ukończono pierwsze skrzydło zamkowe, wzniesiono korpus kościoła parafialnego o obwarowano miasto. Zamek olsztyński był siedzibą kanonika administratora dóbr kapitulnych. Administratorzy byli mianowani corocznie spośród kanoników katedralnych. W ich gestii było dopilnowanie porządku gospodarczego w komornictwach olsztyńskim i melzackim (pieniężnieńskim). Miasto pozostawało w gestii Jana z Łajs, który otrzymał dziedziczne sołectwo za założenie Olsztyna. Sam piastował funkcję sołtysa co najmniej przez 35 lat, po raz ostatni wzmiankowany jest w źródłach w 1388 r. Jego sołectwo podlegało wykupowi lub przechodziło na Radę Miasta wskutek bezpotomnej śmierci sołtysa. Okoliczności przejęcia władzy w Olsztynie są nieznane, pierwszy raz Rada Miasta jest wymieniona w 1404 r. Olsztyn domki

Wielka Wojna z Zakonem Krzyżackim ominęła Olsztyn. 22 lipca 1410 r. administrator olsztyński poddał zamek Władysławowi Jagielle. Król przekazał Olsztyn w zarząd księciu mazowieckiemu Januszowi. Po odstąpieniu od oblężenia Malborka i wycofaniu się wojsk polskich Olsztyn powrócił pod zwierzchność krzyżacką. Jednakże już podczas wojny głodowej w 1414 r. Jagiełło wydał Olsztyn na rabunek dla swoich żołnierzy. Podczas wojny trzynastoletniej 6 lutego 1454 r. mieszczanie wtargnęli na zamek, zmuszając kanonika-administratora do wydania kluczy. Krzyżacy od początku starali się przekonać olsztynian, aby odstąpili od buntu. Rokowania Georga von Schliebena z kanonikami zakończyły się zdradą kanoników i wpuszczeniem w lipcu 1455 r. zaciężnych do Olsztyna. Schlieben, mimo dwukrotnej klątwy utrzymał się na zamku olsztyńskim do 2 stycznia 1461 r. Od 1463 r. w Olsztynie stacjonowały załogi polskie z Nidzicy i Pasymia. II pokój toruński w 1466 r. przyniósł przejście Olsztyna wraz z całą Warmią pod panowanie polskie.

W 1478 r. Olsztyn został uwikłany w „wojnę księżą” pomiędzy biskupem Mikołajem Tungenem a królem Kazimierzem Jagiellończykiem. Jej tłem był niezależny wybór biskupa warmińskiego przez kapitułę, na co król nie chciał się zgodzić. Latem 1478 r. doszło do bitwy w okolicach Starego Dworu, zwycięskiej dla polskich oddziałów Jana Białego. 8 listopada 1516 r. administratorem w Olsztynie został kanonik Mikołaj Kopernik. Od stycznia do kwietnia 1517 r. prowadził w krużganku badania nad zjawiskiem równonocy, pamiątką po obserwacjach jest tablica astronomiczna-jedyny zachowany na całym świecie wykonany i używany instrument polskiego astronoma. Kopernik przebywał w Olsztynie trzy lata, by po roku powrócić jeszcze na roczną kadencję. Właśnie wtedy, jesienią 1520 r., wojna powróciła do Olsztyna. Podczas ostatniej wojny z Zakonem Krzyżackim w listopadzie padło Dobre Miasto. W imieniu kapituły administrator Mikołaj Kopernik napisał list do króla Zygmunta Starego z prośbą o przysłanie zbrojnych dla obrony Olsztyna. List został przechwycony przez Krzyżaków ale dowódca wojsk polskich Janusz Świerczowski, czytając teatr wojenny i przewidując sytuację, wysłał 100-osobowy oddział zaciężnych czeskich pod wodzą Peryka z Janowic. Do tego w okolicach Olsztyna operowało 700 konnych, kierowanych przez Zbigniewa Słupeckiego. Wobec takiego zabezpieczenia Krzyżacy obeszli Olsztyn bokiem bez próby zdobywania go. Jeszcze 26 stycznia 1521 r. konny wypad dowódcy dobromiejskiego Wilhelma von Schaumburga próbował zdobyć miasto. Napastnicy wyłamali Bramę Młyńską ale nie wdarli się do miasta. Kopernik podjął jeszcze jedną próbę zapewnienia bezpieczeństwa i ściągnął w lutym 1521 r. z Elbląga 17 hakownic. Traktat krakowski z 1525 r., likwidujący Zakon Krzyżacki zakończył tę wojnę. Dla Warmii nastąpiło 100 lat pokoju, tzw. „złoty wiek Warmii” (1525-1625). Czas ten Olsztyn wykorzystał m. in. do budowy Kaplicy Jerozolimskiej oraz ukończenia w 1596 r. monumentalnej wieży kościoła farnego.

U schyłku tego okresu w Olsztynie doszło do straszliwej klęski. W lutym 1620 r. wybuchł ogromny pożar, który pochłonął zabudowania całego miasta z wyjątkiem kościoła i zamku. Ratusz odbudowano w 1624 r., wtedy też do Olsztyna dotarła zaraza. Były to zwiastuny gorszych czasów dla miasta. W 1626 r. na Warmię wkroczyli Szwedzi, na zamku olsztyńskim schronili się kanonicy z Fromborka. Podczas tej wojny Szwedzi nie wkroczyli do Olsztyna, zatrzymując się w Dobrym Mieście. Kiedy w 1635 r. kończył się rozejm, ustalony w 1629 r. w Starym Targu, przez Olsztyn przejechał w dniu 23 lipca sam król Władysław IV. W Sztumskiej Wsi zawarto jednak rozejm na kolejne 20 lat. Po jego wygaśnięciu w lutym 1656 r. do Olsztyna wkroczyły sprzymierzone ze Szwecją oddziały brandenburskie. Postój żołnierzy przyniósł spustoszenie okolicznych wsi. Wreszcie 24 stycznia 1658 r. wybuchł ponownie wielki pożar. W maju 1658 r. wojska opuściły Olsztyn ale niebawem pojawili się Austriacy po raz kolejny niszcząc miasto. Wydarzenia te spowodowały wielki głód zimą 1658/59. Pokój w Oliwie w 1660 r. dał nieco oddechu dla zrujnowanego miasta. Odbudowywany Olsztyn znów padł pastwa płomieni w 1669 r. Zubożenie całej Warmii spowodowało ze względów oszczędnościowych w 1685 r. wycofanie do Fromborka kanonika-administratora. Kolejny i na szczęście ostatni raz Szwedzi gościli w Olsztynie na przełomie 1703-04 r., zastając Olsztyn ogołocony już z żywności przez wojska koronne. W 1708 r. Szwedzi podczas kolejnego rabunku wzniecili w mieście pożar. Najstraszniejsza klęska spadła na Olsztyn w latach 1709-10, kiedy dotarła do miasta dżuma. Z ponad 2 tys. mieszkańców Olsztyna przy życiu pozostało kilkuset. Miejska Wieś i Sądyty wymarły całkowicie i nigdy nie zostały ponownie zasiedlone. Kolejny pożar dotknął wyludnione miasto w 1712 r. Wiek XVIII to niemal całkowity upadek miasta. Mimo to kapitułę stać było na wybudowanie pałacowego skrzydła zamku.

5 września 1772 r. doszło do I rozbioru Polski. 13 września na olsztyńskim ratuszu zawisły pruskie orły, dwa tygodnie później w Malborku Warmia złożyła hołd Fryderykowi II. Doszło do dużych zmian. Kataster fryderycjański, sporządzony w listopadzie 1772 r. wykazał w Olsztynie 1770 mieszkańców. Biskup stał się jedynie urzędnikiem państwowym. Kapituła straciła wszystkie dobra ziemskie, łącznie z olsztyńskim zamkiem, który przekazano tworzącej się gminie ewangelickiej. Skasowano biskupie warmińskie ordynacje, zabraniające innowiercom osiedlania się w granicach dominium. Zlikwidowano komornictwa, odtąd Olsztyn był jedynie jednym z miasteczek powiatu lidzbarskiego. Rada Miasta straciła niezależność i uprawnienia sądownicze. Kilkukrotnie wzrosły też podatki. Znaczenie Olsztyna coraz bardziej się marginalizowało.

Przełom XVIII/XIX w. przyniósł w latach 1789-93 tymczasowe stacjonowanie garnizonu wojskowego, rozlokowanego po pożarze Ostródy po okolicznych miastach. Niedługo potem wróciły klęski. W 1803 r. pożar dotknął południową część miasta. Wskutek zniszczeń rozleciał się kościół Św. Ducha, wkrótce runęła też Brama Dolna. Z początkiem XIX w. zniknął z krajobrazu Olsztyna też kościół Św. Krzyża. Z końcem stycznia 1807 r. pojawili się żołnierze francuscy, sam Napoleon Bonaparte przybył do Olsztyna 3 lutego 1807 r. goszcząc przez kilka godzin na zamku. Po bitwie pod Pruską Iławką do Olsztyna odprowadzono jeńców rosyjskich, których napoleończycy zamknęli w kościele Św. Jakuba. Uwięzieni rozpalili ogień w środku kościoła, paląc ławki, ambonę, konfesjonały, fragmenty chóru i ołtarzy. Wskutek żaru popękały szyby i posadzka, ogólna konstrukcja została na tyle nadwyrężona, że runęło w 1819 r. przęsło nad emporą organową. Do strat wojennych trzeba dodać podpalenia na obu przedmieściach.

Wychodzenie Olsztyna z marazmu zapoczątkowało ustanowienie w 1818 r. powiatu olsztyńskiego i usytuowanie w mieście w 1825 r. Królewskiego Sądu Ziemskiego i Grodzkiego. Niestety w 1831 r. cholera dotknęła miasto, później nastąpiła kilkuletnia klęska głodu. W takich okolicznościach w 1836 r. burmistrzem został Jakub Rarkowski. Stanowisko to piastował przez następne 29 lat aż do 1865 r. Za jego rządów Olsztyn się rozbudował, definitywnie wychodząc poza średniowieczne umocnienia. Za Rarkowskiego Olsztyn nabrał miejskiego charakteru. Zlikwidowano i osuszono pozostałości fosy miejskiej. Ulice zostały wybrukowane i oświetlone, wybudowano sieć studzien miejskich, na obrzeżach miasta powstały Kortowo i Jakubowo. Towarzystwo Upiększania Miasta czuwało nad estetyką rozwijającego się miasta. Rozpoczęto budowę Szpitala Miejskiego, otwarto kąpielisko miejskie i pierwszą szkołę miejską. W 1863 r. w podolsztyńskiej wsi Jaroty aresztowano za przemyt broni Wojciecha Kętrzyńskiego, którego więziono w zaadaptowanej na ten cel Bramie Górnej. Za rządów następnego burmistrza Roberta Zakrzewskiego w 1872 r. dojechała do Olsztyna kolej. Największy skok cywilizacyjny Olsztyn przeżył jednak za burmistrza Oskara Beliana (1877-1908). Podczas jego trwających 31 lat rządów liczba mieszkańców Olsztyna zwiększyła się z 7 do 31 tys., terytorialnie Olsztyn rozrósł się trzykrotnie. Usytuowano w Olsztynie węzeł kolejowy, wybudowano szpital psychiatryczny w Kortowie i sanatorium przeciwgruźlicze, otwarto trzy szkoły średnie, rozbudowało się państwowe sądownictwo, pojawiły się zaczątki przemysłu. Podstawowym jednak pomysłem Beliana było sprowadzenie wojska. Zaczynając od zera w 1884 r. już po 15 latach w Olsztynie utworzono sztab 37 Dywizji Cesarstwa Niemieckiego, stacjonowały pułki kawalerii, artylerii i piechoty. W Olsztynie 17% mieszkańców stanowili wojskowi, żartobliwie mówiono o Olsztynie „Kasernopolis”. Dla olsztynian wymiernym zyskiem były zdobycze cywilizacyjne. W ich mieszkaniach pojawiły się: gaz, telefony, wodociągi i kanalizacja, prąd, w 1907 r. ruszyły w Olsztynie tramwaje. Zwieńczeniem dokonań Beliana było przyjęcie tytułu nadburmistrza i ustanowienie w 1905 r. Olsztyna stolicą nowej rejencji. Najwybitniejszy olsztyński burmistrz niestety źle odnosił się do ludności polskiej, występując przeciwko przejawom jej aktywności, ponadto był gorliwym zwolennikiem kulturkampfu-walki z kościołem katolickim. Mimo to właśnie w tamtym okresie, 16 kwietnia 1886 r. rozpoczęto wydawanie polskojęzycznej „Gazety Olsztyńskiej”, która przetrwała aż do 1939 r. W tym czasie w Olsztynie urodził się i spędził dzieciństwo Erich Mendelsohn (1887-1907), wówczas pracował również Feliks Nowowiejski (1893-1900).

Ponad stuletnią sielankę zakłóciły dopiero wydarzenia I wojny światowej. 27 sierpnia 1914 r. do Olsztyna wkroczyli żołnierze carscy. Pertraktacje z okupantem prowadził nadburmistrz Georg Zuelch. Rosjanie zażądali dostarczenia ogromnych ilości chleba, ryżu, kaszy, pieprzu, herbaty, soli i cukru. Następnego dnia w trakcie przygotowywania przez olsztynian prowiantu od strony dworca kolejowego ponownie wkroczyli żołnierze niemieccy, większość Rosjan zdążyła uciec. Dzień 28 sierpnia rokrocznie obchodzono jako święto wyzwolenia Olsztyna. Do końca wojny olsztynianie odczuwali ją jedynie poprzez reglamentację żywności. Mimo braku funduszy udało się ukończyć zaczętą budowę Nowego Ratusza. Po zakończeniu I wojny światowej władzę na krótko opanowała Rada Żołniersko-Robotnicza. W czerwcu traktat wersalski przewidział dla Olsztyna plebiscyt, dotyczący przynależności narodowej. Przeprowadzono go 11 lipca 1920 r. Regulamin pozwalał na sprowadzanie z głębi Rzeszy osób urodzonych na terenie plebiscytowym. Mniejszość polska i tak pozbawiona większych szans dodatkowo przeżywała szykany. Na polskich wiecach uczestnicz byli zastraszani, bici i rozpędzani. Podczas takiego wiecu śmiertelnie pobito Bogumiła Linkę. Przedstawiciele Komisji Alianckiej nie potrafili zapanować nad prawidłowym przebiegiem agitacji. W dniu głosowania w Olsztynie za Prusami Wschodnimi opowiedziało się 16742 mieszkańców, za Polską padły ledwie 342 głosy. Olsztyn podobnie jak niemal cały teren plebiscytowy pozostał przy Niemczech. Ośrodkami polskości przez następne 20 lat będą Dom Polski, mieszczący polskie przedszkole, szkołę, teatr kukiełkowy, bank, czytelnię, w jego murach będzie działał Związek Polaków w Niemczech oraz Gazeta Olsztyńska. Interesami Polaków kierował Konsulat Polski.

Lata 20-te XX w. zdominowało odrabianie strat wojennych, wycofany bilon zastąpił „biedapieniądz”, brakowało miejsc pracy. W związku z postanowieniami wersalskimi drastycznie zmniejszyła się liczba żołnierzy stacjonujących w Olsztynie, opuszczone koszary magistrat przeznaczył na mieszkania komunalne. Z dużych inwestycji miasto zrealizowało jedynie budowę dwóch stadionów i teatru oraz uruchomienie lotniska. Okazały kościół wybudowali sobie przybyli do Olsztyna po wojnie franciszkanie. Sytuacja uległa nieco poprawie w 1928 r. ale już niedługo potem Niemcy przeżywały kryzys gospodarczy. Na fali krytyki dotychczasowych władz do rządów w 1933 r. doszedł Adolf Hitler i NSDAP. Olsztyn zalała propaganda faszystowska. Szkoły przyjmowały za patronów wybitnych Niemców jak Bismarck czy Hindenburg ale też bojówkarza Horsta Wessela. Powstało Osiedle nad Jeziorem Długim, patronami ulic stali się NSDAP-owcy lub ulubieńcy Hitlera. Od 1936 r. podejmowano próby zdławienia ruchu polskiego w Olsztynie, usuwano polskie napisy, rekwirowano części polskich księgozbiorów, nakłaniano księży do nieprzyjmowania spowiedzi w języku polskim, likwidowano stowarzyszenia katolickie, próbowano zamknąć Gazetę Olsztyńską. Uprzykrzano życie też ludności żydowskiej. W nocy z 9/10 listopada 1938 doszło do „nocy kryształowej”. Ponownie zdewastowano kirkut (wcześniej w 1936 r.), zdemolowano żydowskie sklepy, spalono i zburzono synagogę. Wiosną 1939 r. ukończono koszary w Kortowie, z nich w sierpniu wyruszyły oddziały przeciwko Polsce. 1 września 1939 r. Niemcy zaatakowały Polskę, olsztynianie cieszyli się tego dnia uruchomieniem komunikacji trolejbusowej.

Wybuch wojny spowodował nie liczenie się już z opinią międzynarodową. 4 września 1939 r. zlikwidowano wszystkie polskie organizacje i zarekwirowano majątek. Ostatniego przedwojennego redaktora naczelnego Gazety Olsztyńskiej Seweryna Pieniężnego-juniora, aresztowano i wywieziono do obozu koncentracyjnego Hohenbruch, gdzie został rozstrzelany 24 lutego 1940 r. Budynek Gazety Olsztyńskiej demonstracyjnie zburzono w listopadzie 1939 r. Żydów spędzono do ich domu starców, następnie w trzech transportach wywieziono ich do obozów zagłady. Olsztyn pozostawał poza teatrem wojny aż do stycznia 1945 r. 13 stycznia na Prusy Wschodnie runęła sowiecka nawała. Do Olsztyna czerwonoarmiści pod wodzą generała Nikołaja Oslikowskiego, walczący w ramach II Frontu Białoruskiego wtargnęli nocą 21/22 stycznia. Olsztyn zastali wyludniony, większość mieszkańców uciekała już w stronę Zalewu Wiślanego. Ci, którzy pozostali, w większości polskojęzyczni padli ofiarami bestialstwa żołnierzy radzieckich. Wymordowano lub spalono żywcem pacjentów i personel medyczny zakładu psychiatrycznego, w szpitalu miejskim było podobnie, zakonnice pełniące tam posługę pielęgniarską zgwałcono i zamordowano. Mężczyzn zabijano, kobiety gwałcono. Wreszcie na przełomie lutego i marca rozpoczęto nieuzasadnione podpalanie miasta. 36% budynków legło w gruzach. 23 maja 1945 r. zniszczony Olsztyn przekazano polskiej administracji.

Rok 1945 był wielką hekatombą Prus Wschodnich. W kilka tygodni zniszczono kilkusetletnie dorobki wielu miast, do tego sowiecką stała się część północna prowincji. Tereny południowe z Olsztynem przypadły Polsce. Wyludnione miasta zaczęła zasiedlać ludność polska wygnana z Kresów Wschodnich. Do Olsztyna trafili przede wszystkim Wilnianie oraz przesiedleńcy z Grodzieńszczyzny i Wołynia. Przyjechało też sporo warszawiaków, opuszczających zrównaną z ziemią stolicę. Kresowiacy przywieźli ze sobą nieznany dotąd w Olsztynie kult Matki Boskiej Ostrobramskiej oraz prawosławie. Pozostała przy życiu ludność niemiecka była systematycznie wywożona, Warmiaków i Mazurów zmuszano do określenia swojej przynależności narodowej. Odgruzowanie miasta i odbudowa staromiejskiej zabudowy trwa łado końca lat 50-tych. Olsztyn po wojnie najpierw był stolicą Okręgu Mazurskiego, następnie województwa olsztyńskiego. Biskupi warmińscy przenieśli się na stałe do Olsztyna. Zgodnie z linią polityczną władz komunistycznych miano nie odnawiać organizacji kościelnej na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Uroczysty ingres biskupa warmińskiego do katedry mógł być organizowany dopiero po unormowaniu stosunków państwowo-kościelnych w 1972 r. Uruchamiano przedwojenne zakłady, znów ruszyły tramwaje i trolejbusy, z nowych instytucji powołano do życia w 1950 r. Wyższą Szkołę Rolniczą, która zagospodarowała poszpitalny kompleks w Kortowie. W 1967 r. ruszyła produkcja w Olsztyńskich Zakładach Opon Samochodowych, trzy lata później uruchomiono Olsztyńskie Zakłady Graficzne. Jubileusz kopernikowski w 1973 r. przyniósł budowę Planetarium. Dwukrotnie Olsztyn doświadczył wielkich wydarzeń, w 1978 r. odbyły się Centralne Dożynki a w 1991 r. w Olsztynie z wizyta przebywał Ojciec Święty Jan Paweł II. Czarną kartą czasów Polski Ludowej w historii Olsztyna jest zamordowanie przez milicjantów w 1985 r. studenta Marcina Antonowicza. W stosunku do 1945 r. ludność Olsztyna zwiększyła się z 50 do 170 tys. Obecnie Olsztyn od 1999 r. jest stolicą województwa warmińsko-mazurskiego. W 2003 r. uroczyście obchodzono 650-lecie praw miejskich.